An anatomy of sadness

by Vicky Do

“What living thing are you searching for among the dead?”

Cuộc đời đầu tiên, hữu sinh từ hư vô 

Về mặt sinh học, bào thai hình thành sau đụng chạm của tinh trùng và trứng tạo nên sự thụ tinh. Sự kiện đơn giản này là một khởi đầu cho một chuỗi dài những phức tạp và cãi vã của đạo đức, triết lý và hiện sinh. Phôi thai nhỏ bé đánh dấu sự hiện diện của mình với thế giới bên ngoài khi máy móc ghi nhận nhịp tim đầu tiên. Đó chính là một thứ ngôn ngữ bản năng, mà không cần ai cho phép, trái tim đã lặng lẽ giúp nó đưa ra một lời tuyên bố phổ quát, tôi bắt đầu tồn tại.

Ruột và não bắt đầu phát triển một tuần sau đó. Chúng là những sinh vật thuỷ cư, là những bào thai nhỏ trong một bào thai lớn, chúng nhìn thấy và bắt chước nhau. Chúng được nuôi dưỡng và bảo vệ khỏi sự nguy hiểm của môi trường bên ngoài. Những tế bào bé nhỏ giúp bộ não trở thành một cơ thể riêng biệt; nó thông thái, thận trọng và đầy sự cảnh giác; nó trở thành một cơ quan trưởng thành hơn tuổi, chứng kiến sự ra đời của những giác quan, và quan sát được mối quan hệ đặc biệt giữa bào thai con và lòng người mẹ. Chúng nhận thức được bên ngoài cơ thể nhỏ bé là một cơ thể lớn hơn, đang tìm cách nuôi dưỡng và bảo vệ chúng khỏi một thế giới khác, của những điều kì lạ. Cái cơ thể to lớn kia đang từng ngày gần gũi chúng, những tế bào đang từng bước tạo thành hình. Sự kết nối bản năng không chỉ dừng lại ở cơ thể vật lý mà còn được tạo nên bởi sự giao tiếp giữa bào thai và mẹ. Điều đó tạo nên một thứ ngôn ngữ được nó tiếp nhận một cách bản năng: tiếng của mẹ.

Tiếng nói của người mẹ là một hỗn hợp các tín hiệu và âm thanh xung quanh vùng an toàn của bào thai mà bộ não ghi nhận được. Cùng lúc với sự thành hình của một cơ thể, bộ não của nó đã khôn ngoan hơn. Mẹ có thể là một khái niệm trừu tượng, nhưng nó đã dần làm quen được âm thanh đó, tiếng nói của người bảo vệ, được gắn liền với những cảm xúc đầu tiên của một con người: sự an toàn. Ruột đứa bé nối liền với ruột người mẹ, mọi cảm xúc của người mẹ được giao tiếp đến nó. Thứ ngôn ngữ đó chính là khởi thuỷ của tiếng mẹ đẻ, tiếng nói của bản năng, tiếng nói phồn thực, tiếng nói bằng chính ruột gan của người mẹ mà nó đã nghe, đã tiếp nhận được từ cõi thứ nhất của cuộc đời này.

Ex utero, cuộc đời thứ hai

Cái chết của nó được đếm ngược kể từ lúc tiếng khóc chào đời cất lên. Ex utero, dây rốn đã bị cắt, đứa bé rời khỏi lòng người mẹ, rời khỏi cuộc đời đầu tiên của nó để đến với một thế giới xa lạ. Từ đây, nó rời xa cái ổ an toàn vĩnh viễn. Tiếng khóc chào đời là một tiếng chuông điểm, và sợi dây rốn đứt đôi đánh dấu sự bỏ rơi đầu tiên. Đứa trẻ bé bỏng còn giữ lại một phần dây rốn được nối với ruột gan của nó và  một phần của người mẹ, sợi chỉ của Ariadne, một kim chỉ nam để nó tồn tại trong mê lộ hoang dã ngoài kia.

Bộ não là sinh vật khôn ngoan nhất của con người, tồn tại song song nhưng lại có một đời sống riêng, một đời sống tinh thần và trí tuệ vượt trên hẳn những cơ quan xác thịt khác. Kể từ lúc nhận biết được về sự sống, nó đã lờ mờ nhận ra đích đến ở cuối con đường là gì. Giây phút nhận ra trạng thái hữu diệt cũng là giây phút khủng hoảng hiện sinh được bắt đầu. Nếu mọi con đường đều đi đến cái chết, những giây phút sống còn có ý nghĩa gì? Nó hoang mang giữa sự ngớ ngẩn của việc tồn tại và như bao trí tuệ khác, nó tìm đến ý nghĩa tồn tại của mình, mục đích sống, sự hưởng thụ, sự chuộc tội hay thậm chí sự bất tử. Những điều đó được tìm thấy ở đâu? Tri thức, tôn giáo, quyền lực chính trị, thậm chí những khoái lạc xa hoa. Nhưng đến cả Sisyphus quyền năng của Corinth, kẻ tắm máu giải khuây những người lữ hành, kẻ phỉnh gạt thần chết ở vực Tartarus sâu thẳm, vẫn không thoát khỏi số phận phải lặp đi lặp lại việc dùng đôi vai của mình đẩy hòn đá lên một ngọn đồi. Chẳng lẽ sự sống lại vô nghĩa như vậy sao?

Cuộc đời thứ hai của một con người tưởng sẽ trôi qua một cách nhạt nhẽo, vô nghĩa thì người mẹ của nó biến mất. Cái chết của người mẹ là sự bỏ rơi thứ hai. Những gì còn lại là một khoảng không, không còn người mẹ, không còn đầu bên kia của sợi chỉ, chỉ còn lại một sự lạc lõng đến bất hạnh. Con người sẽ phải đối diện với sự bất hạnh ấy như thế nào?

Nỗi đau và tình yêu có cùng chung với nhau một điểm, chúng hành xử như một căn bệnh, điều chúng làm là lấy đi một phần của người đang mang trong mình căn bệnh đó và để họ lại với một thân thể yếu ớt đến tội nghiệp. Phần lớn thời gian, con người chỉ dựa vào bộ não khôn ngoan của mình để giúp họ tỉnh táo, sống một cách lý trí hơn là chìm đắm trong quả cầu u sầu đó. Bộ não có một nhiệm vụ mà nó cho là cao cả, bằng cách đánh lừa con người khỏi những cảm xúc mãnh liệt với ý nghĩ đang bảo vệ vật chủ của nó. Bảo vệ họ trước những điều cơ thể họ không hiểu được.

Đời sống thứ hai là cuộc đời dài nhất, nhưng cũng là cuộc đời mà con người cần nhiều thời gian để sẵn sàng sống với nó nhất. Nỗi đau nào cũng trở nên quen thuộc hơn theo thời gian. Đó là lúc bộ não của con người sẵn sàng đối diện với nó, thứ cảm xúc mãnh liệt, một đứa con hoang. Đó là một khoảnh khắc khi nhìn vào gương, nó thấy hình ảnh người mẹ đã quay về với nó, trong ánh mắt, nụ cười, trong tiếng nói của chính nó. Từ đây, bộ não của nó đã sẵn sàng nhìn thấy nỗi đau đó trên ruột gan nó, bên trong người bạn thuỷ cư đồng hành từ những ngày đầu tiên. Khi bộ não tìm cách né tránh thì ruột gan nó lặng lẽ tiếp nhận nỗi đau, và từng ngày kiên nhẫn sống với nỗi đau đó. Nỗi đau là thứ nối liền với đầu bên kia của sợi chỉ, với ruột gan của mẹ nó. Và đến khi bộ não sẵn sàng gọi tên nỗi bất hạnh của con người, nó đã biết cách sử dụng cái di sản mà người mẹ dành cho nó.

Di sản của người mẹ là tiếng nói bản năng, còn cơ thể con người không chỉ là con tàu chứa cảm xúc, không chỉ là một điểm gặp gỡ giữa những hiện tượng bên ngoài và thế giới nội tâm, mà còn là ngôi đền thiêng liêng giữa đứa bé nhỏ nhắn và người mẹ của mình, ngôi đền được tạo bởi ruột gan của mẹ nó.

Như vậy, giây phút thừa nhận cơ thể của mình chính là giây phút con người bắt đầu sống cuộc đời thứ hai của nó một cách bình thản.

Tôi chỉ còn có một cơ thể trong một số phận này mà thôi.

Cuộc đời cuối cùng, a happy death.

Cuộc đời cuối cùng bắt đầu khi con người chấp nhận sự hữu diệt của mình. Tuy nhiên, vẫn còn một chặng đường dài từ lúc bộ não con người chấp nhận bỏ cuộc chạy theo thuyết trường sinh bất lão cho đến lúc chuẩn bị tinh thần cho một cánh cửa mới để mở ra một cuộc đời xa lạ không có ai còn có thể quay về chỉ bảo nó.

Điều ảm đạm nhất của chặng đường cuối cùng này là sự suy tàn của bộ não. Bộ não, kẻ khôn ngoan nhất, luôn là chiến binh mạnh mẽ nhất trong bộ máy của con người. Bộ não phải chứng kiến cảnh người mẹ của nó chết, chứng kiến sự sụp đổ của thế giới chung quanh. Nó bảo vệ con người bằng cách cất giấu nỗi đau, bằng những lời nói dối ngọt ngào, bằng những lớp màn sương mù ngăn chặn nỗi đau kí ức tìm về. Khi giai đoạn thứ hai đi đến chặng đường cuối, bộ não phải chứng kiến cơ thể con người, ngôi đền của người mẹ, suy sụp từng ngày một.

Sợi chỉ của Ariadne, ta sẽ phải làm sao để cái chết đến một cách nhẹ nhàng nhất? A happy death, một cái chết đẹp.

Cuộc đời thứ hai bắt đầu khi bộ não chấp nhận sự lụi tàn của cơ thể, còn cái chết, chặng đường cuối cùng bắt đầu khi bộ não khôn ngoan ấy học được cách từ bỏ cơ thể mà nó từng học cách tôn sùng. Morphine. Bộ não dần dần mất đi ý thức về thời gian, nó nằm ngủ như một con chó già để giúp cơ thể chuẩn bị cho những gì sắp đến. Nó mơ màng, không còn nghĩ ngợi nữa và hoàn toàn im lặng. Một sự bình yên cô độc. Khi chiếc đồng hồ đếm ngược gần chạm mốc, từng bộ phận lặng lẽ rời bỏ sự sống, zero, để cho trái tim làm nhiệm vụ cuối cùng: cất tiếng nói thứ ngôn ngữ phổ quát. Tôi đã ngưng tồn tại.

Bộ não chấp nhận từ bỏ thân thể nằm lại để ra đi. Sợi chỉ của Ariadne đưa nó về trạng thái từng quen thuộc, một hòn đá như những hòn đá khác.

Nó đã đạt được happy death của mình.

Phụ lục

Với một đứa bé, ngôn ngữ nói lại là thứ gần với tiếng của mẹ nhất mà bộ não nó ghi nhận được từ những ngày đầu tiên còn nằm trong lòng người mẹ. Tiếng nói ấy là một người bạn đồng hành, một món quà ngẫu nhiên cho ngày chia lìa cuống rốn, tiếng nói ấy được tạo thành từ những câu chuyện, những lời ru. Sự tạo thành vô thức ấy là khởi thuỷ cho hệ thống ngôn ngữ đầu tiên của một đứa bé: tiếng mẹ đẻ. Một thứ ngôn ngữ kế thừa, ngôn ngữ chạy trong mạch máu, chảy về tim, về gan. Như vậy học một ngôn ngữ nói khác với tiếng mẹ đẻ là hành động lặp lại theo một người khác, ngoài mẹ của nó, là học một thói quen mới để cơ bắp của bộ não ghi nhớ. Và với ngôn ngữ nói mới đó, nó trở thành một con người khác.

Từ khi nào mà nhân loại rời xa thứ ngôn ngữ tượng hình để hiểu nhau qua những kí tự chữ viết? Có lẽ sự hình thành chữ viết đi cùng với sự phát triển của những cộng đồng chính trị, ở thời điểm mà danh tính của nó cần sự đồng nhất về lịch sử, văn học và tư tưởng. Ngôn ngữ viết là sự trừu tượng được kí hiệu hoá bằng hệ thống chữ cái, là bộ mặt triết học của một nền văn minh. Một nền văn hoá có hệ thống từ ngữ phức tạp là một nền văn hoá có khát khao hướng tới sự đa dạng và sâu sắc của văn chương, học thuật và triết học. Học một ngôn ngữ viết là một hành động có chủ ý, khác với sự vô thức tiếp nhận của ngôn ngữ nói. Như vậy, thành thạo một ngôn ngữ viết tức là sự vận động của bộ não. Nó không chỉ ghi nhớ, lặp lại một hệ thống kí hiệu mà còn là sự tiếp nhận một nền tư tưởng mới, một hệ thống văn minh, một bản sắc chính trị khác.

Nỗi buồn – sầu – 悶 – 愁 – sadness – melancholy

Như vậy, làm sao hiểu nghĩa được buồn? Buồn, vui, yêu, ghét, khổ đau, hận thù — chúng đều là những tên gọi mà bộ não con người học được và ghi nhớ vào trong dữ liệu từ ngữ của mình. Nhưng chúng có nghĩa là gì? Sự tạo nghĩa thông thường diễn ra khi các giác quan làm việc với nhau, ví dụ như khi mắt thấy, tai nghe, lưỡi nếm, da thịt đụng chạm, những hiện tượng đó được chuyển hoá thành tín hiệu, gởi về não. Khi bộ não tiến hành công việc, nó sẽ phân tích, lục lọi mớ dữ liệu của nó và xác định cái hiện tượng được tiếp nhận đó có nghĩa là gì. Nhưng phải làm sao để tạo nghĩa cho cảm xúc? Hầu hết các ngôn ngữ viết đều là những ngôn ngữ mới, chúng là những kí hiệu xa lạ cho người lần đầu tiếp xúc. B-u-ồ-n, s-ầ-u, hay s-a-d-n-e-s-s, hay m-e-l-a-n-c-h-o-l-y, về mặt kí hiệu. Với một đứa bé, đều có ý nghĩa xa lạ giống nhau.

Khi tìm hiểu về nguồn gốc, chữ buồn có thể là dị âm với chữ muộn 悶, trong muộn phiền. Phân tích chữ Hán để nói về buồn thì có thể hiểu đại khái thế này:

悶: heart radical心 , between 門 (door)

愁: heart radical  心 below  秋 (autumn)

Có thể thấy trong tiếng Hán, hình tượng trái tim hay là bộ tâm được dùng rất nhiều để diễn tả cảm xúc, ngoài buồn sầu ra thì còn có 愛 (yêu: bộ tâm và chữ thụ 受) hay 悲 (bi: cũng là buồn, chữ tâm nằm dưới chữ phi 非). Như vậy, ở một ngôn ngữ viết không có bề dày tư tưởng lâu đời, việc giải nghĩa mặt chữ phải cần sự liên đới đến ngôn ngữ khác mà chúng vay mượn. Một đứa bé khi có ngôn ngữ viết đầu tiên của mình là Hán tự, sự giải nghĩa về buồn, sadness hay melacholy hầu hết đều quy về chữ Hán, sự lãnh hội tư tưởng đầu tiên của nó.

Nhưng nếu ngôn ngữ viết đầu tiên của nó là tiếng Việt, ngoài việc chấp nhận buồn là tên gọi của một loại cảm xúc, làm sao để nó giải nghĩa cảm xúc đó? Đây là lúc nó sử dụng đến cuộn chỉ của Ariadne — ngôn ngữ của mẹ.

Để nói về nỗi buồn, một người nói tiếng Việt còn có cách ẩn dụ cảm xúc đó đến những thứ có thể thấy, nếm, và sờ mó được. Buồn như cha chết mẹ chết, rũ như tàu lá chuối, tiu nghỉu như chó cụp đuôi, buồn như mất sổ gạo. Hoặc sâu sắc hơn, bằng cách diễn tả cách nỗi buồn tác động lên cơ thể của họ. Đau lòng, nẫu ruột nẫu gan, lòng nặng trĩu, ruột đau như cắt. Một sự ẩn dụ duy cảm.

Người Hy Lạp cầu khẩn Đất Mẹ Gaia qua những lời thề. Trong thần thoại Hy Lạp, mẹ Gaia được sinh ra từ những hỗn mang, cùng với ái tình, đêm tối, vực thẳm, và địa ngục Tartarus — nằm sâu trong lòng đất. Bà phối ngẫu với người con trai đầu của mình là Uranus, bầu trời, để sinh ra những vị thần Titan, những tên khổng lồ một mắt Cyclops và quái vật Hecatonchire. Do xấu hổ với hình thù của những đứa con quái dị mà Uranus đã đày Cyclops và Hecatonchire xuống tận sâu địa ngục Tartarus vô tận. Sự cầm tù những đứa con ở sâu bên trong ruột của mình đã tạo ra những nỗi đau cùng cực cho người mẹ của chúng, và bằng cách tạo ra những dòng nham thạch, Gaia yêu cầu những đứa con Titan của mình rèn chúng thành vũ khí, để tìm cách lật đổ bầu trời. Uranus bị lật đổ và từ đó đưa con út của ông lên ngôi thay cho cha mình.

Là cái nôi của hệ sinh thái , của những cộng sinh tự nhiên, nuôi dưỡng cả sự sống và cái chết, hình ảnh của đất, vì thế, trở thành một sự trừu tượng thiêng liêng hơn cả. Đất Mẹ Gaia hiện diện dưới dạng lời thề cao quý nhất trong những tác phẩm thơ ca cổ đại. Cũng không rõ sự so sánh nào xuất hiện trước tiên, hình tượng đất gắn liền với người mẹ có lẽ bởi khả năng nuôi dưỡng và sản sinh ra mọi vật từ bên trong đất, hay lòng mẹ sâu thẳm và giàu có như lòng đất, nhưng với với một nghệ sĩ tạo hình, đất là chất liệu bản năng và lâu đời như cách một đứa trẻ nhận ra và sử dụng tiếng mẹ đẻ. Tuy vậy, để tạo ra một hệ thống văn chương và triết lý có giá trị với thời gian, điều đó cần một người sáng tác không chỉ hiểu và nhuần nhuyễn ngôn ngữ của họ mà còn đòi hỏi một tư duy vượt qua cái nguồn gốc và thời đại của mình, vượt qua sự duy cảm và cả thân thể chứa đựng nó. Một tác phẩm ý niệm có thể tồn tại lên trên được cái bóng ma của chất liệu hay không chính nhờ vào khả năng trừu tượng của người nghệ sĩ, một nhà tư tưởng biết cách biến chất liệu thành ngôn ngữ riêng của mình mà mỗi sáng tác là một triết lý nho nhỏ của riêng họ. Một sự rời bỏ chất liệu để đạt đến một tham vọng tự do.

Sợi chỉ của Adriadne giúp chàng Theseus vượt qua ma trận và đánh bại quái vật Minotaur. Sau đó chàng bỏ rơi Adriadne trên một hòn đảo và lên thuyền đi xa tiếp tục những chuyến phiêu lưu đầy tham vọng của mình.